Umowy przedwstępne między małżonkami – ważność i skuteczność porozumień zawieranych przy okazji rozwodu

Jako adwokat prowadzący sprawy rozwodowe w Poznaniu, często spotykam się z sytuacją, w której małżonkowie zawierają różnego rodzaju porozumienia regulujące kwestie majątkowe związane z planowanym rozstaniem. Interesującego materiału do analizy dostarcza wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 lutego 2013 r. (sygn. akt I ACa 72/13), który porusza istotne zagadnienia dotyczące ważności i skuteczności takich umów.

Zakres swobody umów w porozumieniach przedrozwodowych

Zgodnie z zasadą swobody umów wyrażoną w art. 353¹ k.c., strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Ta zasada ma zastosowanie również do porozumień zawieranych przez małżonków w związku z procesem o separację czy rozwód.

W analizowanym orzeczeniu Sąd Apelacyjny w Poznaniu potwierdził, że małżonkowie mogą zawierać takie porozumienia, w których regulują m.in. kwestie związane z podziałem majątku, zobowiązując się do określonych świadczeń w przyszłości. W przedmiotowej sprawie małżonkowie zawarli przed procesem o separację porozumienie, w którym mąż zobowiązał się m.in. do przeniesienia na żonę własności samochodu po zakończeniu umowy leasingu, a w przypadku niewykonania tego zobowiązania – do zapłaty kwoty 110.000 zł.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu jednoznacznie uznał ważność takiego porozumienia, wskazując, że “strony zawarły umowę przedwstępną darowizny pojazdu” oraz że “nie ma zatem żadnych przeszkód, aby na wypadek niewykonania przez dłużnika zobowiązania do zawarcia umowy przyrzeczonej, strony przewidziały obowiązek zapłaty określonej sumy pieniężnej – kary umownej”.

Charakter prawny porozumień zawieranych przy okazji rozwodu

Analizując charakter prawny porozumień zawieranych przez małżonków przy okazji separacji czy rozwodu, Sąd Apelacyjny w Poznaniu wskazał, że mogą one przybierać formę:

1. Umowy przedwstępnej – gdy strona zobowiązuje się do zawarcia określonej umowy w przyszłości (np. umowy darowizny samochodu, jak w analizowanej sprawie)
2. Umowy z elementami kary umownej – gdy strony przewidują zapłatę określonej sumy pieniężnej w przypadku niewykonania zobowiązania
3. Zobowiązania do określonego zachowania w procesie – np. do nieżądania ustalenia winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego

Szczególnie interesujące jest stanowisko Sądu Apelacyjnego w Poznaniu odnośnie tego ostatniego typu zobowiązań. Sąd stwierdził, że “co do zasady dopuszczalne jest zobowiązanie się małżonka do zaniechania żądania ustalania winy w rozkładzie pożycia w procesie separacyjnym lub rozwodowym, jednakże zobowiązanie takie jest nieegzekwowalne”.

Wzajemność zobowiązań w porozumieniach małżeńskich

Sąd Apelacyjny w Poznaniu dokonał również istotnej analizy wzajemności zobowiązań zawartych w porozumieniu. Zwrócił uwagę, że zobowiązania stron związane z procesem o separację (z jednej strony podział majątku, z drugiej strony zobowiązanie do nieustalania winy) miały charakter wzajemny i związane z tym świadczenia stron były ekwiwalentne.

Jednak nawet przy założeniu, że takie zobowiązania mają charakter wzajemny, niewykonanie zobowiązania przez jedną ze stron nie niweczy automatycznie stosunku zobowiązaniowego i wynikającego z niego obowiązku świadczenia drugiej strony. W takiej sytuacji strona dotknięta niewykonaniem zobowiązania może:

1. Wyznaczyć dodatkowy termin do wykonania zobowiązania (art. 491 § 1 k.c.)
2. Odstąpić od umowy po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu (art. 491 § 1 k.c.)
3. Domagać się wykonania umowy z zachowaniem prawa do odszkodowania za zwłokę

Kluczowe jest jednak, że dla zakończenia stosunku zobowiązaniowego konieczna jest aktywna reakcja wierzyciela. Brak takiej reakcji, a więc zaniechanie złożenia stosownego oświadczenia, sprawia, że umowa w dalszym ciągu wiąże strony.

Praktyczne wskazówki dla stron zawierających porozumienia przy okazji rozwodu

Na podstawie analizowanego orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, można sformułować kilka praktycznych wskazówek dla małżonków rozważających zawarcie porozumienia przy okazji separacji lub rozwodu:

1. Precyzyjne formułowanie warunków umowy – Szczególnie istotne jest jednoznaczne określenie, czy dane zobowiązanie jest powiązane z innymi zobowiązaniami drugiej strony, czy też ma charakter niezależny.
2. Określenie konsekwencji niewykonania zobowiązań – Warto przewidzieć i jasno określić, jakie będą skutki niewykonania zobowiązań przez którąkolwiek ze stron (np. kara umowna, jak w analizowanej sprawie).
3. Uwzględnienie specyfiki zobowiązań procesowych – Należy pamiętać, że zobowiązania dotyczące zachowania w procesie (np. nieżądanie ustalenia winy) są nieegzekwowalne, choć mogą być skutecznie obwarowane karą umowną.
4. Korzystanie z pomocy profesjonalnego pełnomocnika – Sąd Apelacyjny w Poznaniu zwrócił uwagę, że analizowane porozumienie było redagowane przy udziale profesjonalnych pełnomocników, co miało znaczenie dla jego interpretacji.

Podsumowanie

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 lutego 2013 r. potwierdza, że małżonkowie mogą skutecznie zawierać porozumienia regulujące kwestie majątkowe związane z planowanym rozstaniem, w tym zobowiązania do przeniesienia własności określonych rzeczy w przyszłości.

Jednocześnie orzeczenie to uwypukla konieczność precyzyjnego formułowania takich porozumień oraz świadomości co do charakteru prawnego i skuteczności poszczególnych zobowiązań, szczególnie tych dotyczących zachowania w procesie.

Jako adwokat prowadzący sprawy rozwodowe w Poznaniu, często doradzam klientom, aby przed zawarciem takich porozumień dokładnie przemyśleli ich treść i konsekwencje, a także skorzystali z profesjonalnej pomocy prawnej w celu zapewnienia, że zawarta umowa będzie skutecznie chroniła ich interesy.